De Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (“Wiv”) regelt de bevoegdheden van de Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten de AIVD en de MIVD. Deze wet is kort geleden gewijzigd, waardoor de oorspronkelijke Wiv uit 2002 is vernieuwd. Daarnaast zijn de bevoegdheden van de Nederlandse diensten uitgebreid.

Vernieuwing

De oude Wiv krijgt een “update”. De technologie heeft namelijk niet stilgestaan vanaf 2002.

De Nederlandse diensten moeten volgens voorstanders meegaan met de tijd. Zo kunnen de Nederlandse diensten hun aftapbevoegdheden nu ook inzetten op kabelgebonden communicatie (bijvoorbeeld verkeer via de glasvezel of de koperverbinding). Voorheen was dit alleen mogelijk op niet-kabelgebonden communicatie (bijvoorbeeld radioverkeer en verkeer via de satelliet). Dit is een belangrijke vernieuwing, nu een groot deel van de communicatie via de kabel gaat (ook als je belt). Al konden de Nederlandse diensten al kabelgebonden communicatie verkrijgen via samenwerking met buitenlandse diensten.

Dan is er nog de samenwerking met buitenlandse diensten. Het is voor Nederland belangrijk dat zij iets te bieden hebben aan buitenlandse diensten: het gaat namelijk om een “ruilhandel”.

Kritiek

Al vanaf het begin van het proces om de Wiv te wijzigen is er veel kritiek geuit, onder meer door de Raad van State, de Raad voor Rechtspraak, de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (“CTIVD”), het College voor de Rechten van de Mens en de Nederlandse Orde van Advocaten. Maar ook belangenorganisaties als Bits of Freedom en marktpartijen als KPN en Vodafone spraken hun zorgen uit.

We zullen hierna kort enkele belangrijke kritiekpunten bespreken.

Toezicht

Het toezicht is in theorie uitgebreid onder de nieuwe Wiv. Er komt een nieuwe Toetsingscommissie (de “TIB”) bij die vooraf de inzet van ingrijpende bevoegdheden toetst. De CTIVD, die achteraf toetst, blijft bestaan. Critici, zoals met name de Raad van State, zijn er niet van overtuigd dat dit stelsel in de praktijk daadwerkelijk effectieve bescherming zal bieden. De Raad van State adviseerde daarom om de TIB uit het wetsvoorstel te schrappen en het toezicht te concentreren op de CTIVD. Dit advies is niet overgenomen.

Sleepnet

Een veelbesproken onderwerp is de zogenoemde “onderzoeksgerichte interceptie”. Hiermee kunnen de Nederlandse diensten een hoeveelheid gegevens in één keer aftappen. De omvang wordt bepaald door het onderzoek, en zal doorgaans ook gegevens van onschuldige burgers omvatten. Deze bevoegdheid wordt daarom spottend de “sleepnetbevoegdheid” genoemd. Het verzamelen van gegevens van onschuldige burgers is een aantasting van hun persoonlijke levenssfeer. De dreiging van constante surveillance heeft mogelijk ook invloed op het gedrag van de burgers.

Het sleepnet maakt het ook mogelijk dat er vertrouwelijke gegevens worden verzameld. Zodra de Nederlandse diensten erachter komen dat er gegevens zijn verzameld die worden beschermd door het beroepsgeheim van bijvoorbeeld een advocaat, dan zijn de diensten verplicht om deze gegevens direct te vernietigen. Dit geldt alleen niet voor gegevens die vallen onder het brongeheim van een journalist.

Ook betekent meer informatie niet per definitie dat de Nederlandse diensten effectiever te werk kunnen gaan. De hooiberg wordt groter, waardoor de speld moeilijker te vinden is. Zo bleek bij eerdere aanslagen in Europa dat de daders steeds (op een bepaald moment) in het vizier van de betrokken diensten stonden.

Uitwisseling met buitenland

Dan is er de samenwerking met buitenlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten. In de zaak Burgers tegen Plasterk, waarin bureau Brandeis optreedt namens de coalitie van burgers, gaat het om de uitwisseling van gegevens onder de oude Wiv.

De Nederlandse diensten wisselen grote hoeveelheden ongeëvalueerde gegevens uit met buitenlandse diensten, ook met de diensten van landen waar de autoriteiten mensenrechten niet zo serieus nemen als in Nederland.

Andersom gaan er grote hoeveelheden gegevens naar de Nederlandse diensten. Hier bestaat er het risico dat de Nederlandse diensten gegevens verkrijgen die zij niet hadden kunnen of mogen verkrijgen op grond van hun eigen bevoegdheden. Daarnaast hebben de Snowden-onthullingen laten zien dat, in ieder geval, de Amerikaanse (NSA) en Britse (GCHQ) diensten op ongeoorloofde wijze inlichtingen verkrijgen. De coalitie wil dat de Staat stopt met het gebruiken van gegevens die niet in overeenstemming met de Nederlandse wet zijn verkregen.

De nieuwe Wiv bevat aanpassingen op het gebied van het aangaan van een samenwerkingsrelatie met buitenlandse diensten. Echter, rechtsstatelijke en democratische garanties over de inhoud van die samenwerking en een afdoende bepaling over de bevoegdheid tot het ontvangen van gegevens van buitenlandse diensten ontbreken nog steeds.

Veiligheid gegevens

De nieuwe Wiv brengt hoge administratieve lasten met zich mee voor het bedrijfsleven, bijvoorbeeld voor de telecom-industrie. De Nederlandse diensten kunnen namelijk gebruik maken van zwakheden (of: hacken) in de systemen van deze bedrijven. De Nederlandse diensten hebben dus een belang bij zwakheden in de systemen van deze bedrijven.

De Nederlandse diensten zullen de informatie over deze zwakheden bewaren en niet delen met de betrokken bedrijven. Stel je voor dat deze informatie in de foute handen valt.

Er is een bewaartermijn van drie jaar. Dit is te lang en brengt veiligheidsrisico’s met zich mee. Volgens Europese rechtspraak mogen de Nederlandse diensten de gegevens niet langer bewaren dan nodig. Eerder werd een bewaartermijn van zes maanden al te lang bevonden.

Commentaar bureau Brandeis

bureau Brandeis volgt de ontwikkelingen rondom de Wiv op de voet, mede vanwege haar rol in de zaak Burgers tegen Plasterk.

Advocaat bij bureau Brandeis Christiaan Alberdingk Thijm wordt regelmatig uitgenodigd om vragen te beantwoorden of te debatteren over de Wiv. Via onderstaande hyperlinks kan je zijn commentaar bij BNR Nieuwsradio terugluisteren:

• Zaken doen met BNR (31 oktober 2017),
• Ask Me Anything (5 oktober 2017).

Referendum

Halverwege augustus 2017 werd bekend dat er een raadgevend referendum in de maak was met betrekking tot de nieuwe Wiv. Op 1 november 2017 heeft de Kiesraad bekendgemaakt dat het referendum definitief doorgaat en dat deze naar verwachting op 21 maart 2018 (tijdens de gemeenteraadsverkiezingen) zal plaatsvinden.